Rəssamların palitrasında Hüseyn Cavid rəngi
(Тəhlil)

Oktyabr, bu soyuq və gözəl rəng palitrasına sahib olan payız ayı Cavidlər ailəsinin ayıdır desək yanılmarıq. Oktyabr ayının 22-si Hüseyn Cavidin yeganə oğlu, stalinizm rejiminin qurbanı, unudulmaz bəstəkar, istedadlı rəssam, gözəl şair, folklorşünas, tədqiqatçı və tərcüməçi Ərtoğrol Cavidin doğulduğu tarixdir

Oktyabr ayının 24-də isə, XX əsrin ilk illərindən şöhrət qzanmış şair-dramaturq, Türk dünyasının nəhəngi Hüseyn Cavidin anadan olduğu gündür. Hüseyn Cavidin bədii obrazı, yaradıcılığı, onun yaşadığı əzablı, lakin ləyaqət dolu həyatı, əsrin müxtəlif dövrlərində bir çox yaradıcı insanları, əlaxsüs fırça və tişə ustalarını, pərvanəni özünə çəkən işıq tək cəlb etmişdir. Azərbaycan təsviri və tətbiqi sənətində sənətkarların yaradıcılığında Cavid əfəndinin obrazını müxtəlif dövrlərdə görmək mümkündür. Hüseyn Cavid obrazına, ilk müraciət edən, böyük istedad sahibi, Peterburq Mülki Mühəndislər İnstitutunu bitirmiş Zivərbəy Əhmədov çəkmişdir. Qrafika üslubunda işlənən iki portret (1922-1923) Hüseyn Cavidin Bakı şəhərindəki Ev Muzeyində qorunub saxlanır. 1981-ci ilin iyul ayında Ulu Öndər Heydər Əliyevin, dahi Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında imzaladığı tarixi qərar, firça və tişə ustalarımızı faciəli həyat yaşamış Hüseyn Cavid obrazına daha çox maraq oyatmış və maraqlı əsərlər yaradılmışdır.

Hüseyn Cavid obrazı Azərbaycanın tanınmış rəssamlarından Oktay Sadıxzadənin, Böyükağa Mirzəzadənin, Mikayıl Abdullayevin, Nəcəfqulu İsmayılovun , Hüseyn Əliyevin, Elmira Şaxtaxtınskayanın, Kamil Nəcəfzadənin, Əli Verdiyevin, Abbas Məmmədovun, Arif Hüseynovun, Altay Hacıyevin, Elxan Tahirovun, Aydın Rəcəbovun, Sabir Qədimovun, Rəsul Xəlilov, Əli Səfərli, Məhəmmədəli İsmayılovun, Şirzad Məmmədovun, Əbülfəz Axundov, Səyyad Bayramov, Lətif Kərimovun (xalçaçı rəssam) və s. rəssamların müxtəlif zamanlarda işlədikləri kompozisyalarda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan heykəltəraşları, tanınmış tişə ustaları Tokay Məmmədov, Ömər Eldarov, Elxan Şamilov, Münəvvər Rzayeva, Fuad Salayev, Səlhab Məmmədov, Sudabə Əliverdiyeva, Akif Əsgərov, Xanlar Əhmədov, Arif Qzıyev və başqaları Hüseyn Cavid obrazına müraciət etmiş, unudulmaz əsərlərlə şairi daşda, tuncda və s. materiallarda əbədiləşdirmişlər. Bütün sənətkarlar ictimayyətə yaradıcılıq prosesini deyil, onun son məhsulunu çatdırırlar. Lakin, hər rəssamın özünə məxsus yaradıcılıq prosesi var. Bir çox rəssamlar işləməzdən qabaq eskizlər edir, kimisi təbiətlə təkləşər, kimisi kətanla-fırçasına söykənərək yol göstərməsini gözləyir, kimisi yuxularındakı obrazlardan istifadə edərək yola çıxır. Rəssamların əksəriyyəti dahilərin portretlərini işləmə ərəfəsində gecənin sakitliyinə, emalatxanada obrazla üz-üzə, təklikdə qalaraq, onunla söhbət edərək, onun keçirdiyi hisləri keçirərək, həmin çəxsiyyətin yaşadığı dövrə səyahət edərək işləyir. Məhz buna görə bu prosesə, yaradıcılıq prosesi deyilir. Heç bir rəssamın əsəri digər rəssamın əsərinə bənzəmir, kolorit, texnika, kompozisya fərqli və özünə məxsus olur. Naxçıvanda yaşasyıb yaradan rəssamların yaradıcılığında da Cavid obrazı özünəməxsus ali bir yer tutur. Onlar doğma, romantik-səma şairini əbədiləşdirərək, onu yaşadır və təbliğ edirlər.

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar rəssamı mərhum, Mircəlil Seyidovun (1948-2009) yaradıcılığında görkəmli şairə bəslədiyi böyük sevgisini görmək çətin deyil, belə ki yaradıcılığının böyük hissəsini, Cavid mövzusuna həsr etmişdir. Rəssam Cavid ünvanlı 20-dən artıq silsilə əsərlər yaratmışdır. Bu əsərlərdə böyük ustadın müxtəlif ovqatlı, bir-birini təkrarlamayan onlarla obrazına rast gəlmək olar. “Cavidi düşünərkən”, “Cavid gəlir,” “Cavidlə İblisin dialoqu”, “Cavid dünyası”, “Şairin yuxusu” və digər əsərlər yaratmışdır. Mircəlil Seyidovun Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində yerləşən “Şairin yuxusu” adlı əsərində, Cavidin o dövr keçirdiyi çətinliklərə baxmayaraq düşüncəsinin və əqidəsinin dəyişilməzliyin göstərmişdir. Kubvari fiqurların içində, çəkisizlik şəraitində, səmalarda uçuşan şairin ruhunu, cismindən qat-qat yuxarıda olduğunu, görsədən rəssam, şairin insanlardan və əzablardan uzaqlaşdığını göstərə bilmişdir. Kolorit baxımından əsərdə iki əsas rəng tonunu, mavi və ağın vəhdətini görə bilərik. Bəlkədə bu əsərdə rəssamın müraciət etdiyi rənglər, kubizm cərayanının banisi Pikasonun “mavi dövrü” nün rəngləri ilə üst-üstə düşməsi heç də təsadüfi olmamışdır? Bu dövrə aid yoxsulluğun, melanxoliyanın və kədərin xarakterik obrazları ölüm və.s kimi mövzular açıq, aydın ifadə olunur. Bu tabloda Cavidin hərəkətləri çox yavaşlamış, çəkisiz fəzada hərəkət edərək, dərdli insanın “sona” olan vecsizliyi nəzərə çarpır. Kəpənəklər arasında uçuşan Cavidin dərdsiz və ya dərdlərə doymuş bədənini , göy qurşağı tərəfindən bölünməkdədir. Burada göy qurşağının simvolik bir mənası, Cavid əfəndinin gördüyü işlərin qaranlıqda və yuxuda qalmayacağının göstəricisi kimin də qəbul etmək olar.

_____________________________________

Qədirulla Bağırov (1949-2013) Naxçıvan rəssamlıq məktəbində özünə məxsus iz qoyub getmiş rəssamlarımızdan biridir. Onun yaradıcılığında əsasən, doğma yurdunun ecazkar mənzərələri, abidələri, dahi şəxsiyyətlərin portretləri yer tutur. Rəssamın əsərləri bu gün də muzeylərimizi bəzəməkdədir. Rəssam öz yaradıcılığında Hüseyn Cavid obrazına da biganə qalmamış, “Aylı gecə” adlı əsərini ərsəyə gətirmişdir. Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində qorunub saxlanılan əsərində rəssam açıq pəncərə önündə ölməz şairimizin iş stolunun üstündə yazdığı əsərlər və kitablar üzərində, düşüncəli şəkildə oturmuş formada əks etdirmişdir. Əsərdə açıq pəncərədən görünən aylı gecə mənzərəsində, ay işığının əzəmətli Haça dağı işıqlandırdığını görmək mümkündür. Bu təsvir, Hüseyn Cavidin öz doğma yurdunda, Naxçıvanda olduğunu göstərən bir simvoldur desək, yanılmarıq.

___________________________________________

Naxçıvanda yaşayıb, yaradan Xalq rəssamı Hüseynqulu Əliyevi (1949) biz tişə ustası, heykəltaraş olaraq tanıyırıq. Lakin Hüseynqulu Əliyevin qrafika, rəngkarlıq, əsərləri bir peşakarın dəsti xəttini özündə birləşdirən, Naxçıvan rəssamlıq məktəbinin əvəzsiz əsərlərindəndir. Hüseynqulu Əliyevin realizm üslubunda işlədiyi dahi şəxsiyyətlərin portretlər qalereyasına öz layiqli yerini Hüseyn Cavidin obrazı tutmaqdadır. Rəssamın fırçasına aid, bu gün də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində qorunub saxlanılan “Hüseyn Cavid”, “Cavid zirvəsi”, “Qanlı rejim illərində” əsərlərini göstərmək olar. ”Qanlı rejim illərində” adlı əsərdə, rəssam Hüseyn Cavidi üst geyimli-paltoda, bir əli ilə qirmızı stula söykənərək, stulun oturacaq hissəsində açıq kitab və kitabın üzərində əzik kağıza baxan, digər əlində isə eynəyi bərk sıxaraq, xəyallara dalan Hüseyn Cavidi əks etdirmişdi. Burada fikrə qərq olan şairin yazmaq arzusunda olanları, yaza bilməməsi məs stulun qan qırmızı rəngindən anlamaq çətin deyil. Yazdıqlarını isə üzə çıxara bilməməsini, əzilmiş kağız simvolizə edir. Əsərdə, o dövr qanlı rejim ucbatından, hislərini tam aça bilməyən bir insan obrazıyla qarşılaşırıq. Lakin diqqət etsək, Hüseynqulu Əliyevin Cavidi pərişan deyil, ümid dolu, qamətli və gərgin düşüncələrə qərq olmuş daş abidə tək ideyalarından dönməz və ölməzdir.

____________________________________

Naxçıvan Muxtar Respublikasında Hüseyn Cavid irsinə və ailəsinə göstərilən diqqət və qayğı, sənət adamlarını yaratmaq eşqinə həvəsləndirir. Rəssamlar dahi şair-dramaturq, mütəfəkkiri Cavid əfəndinin obrazına və yaradıcılığına, dönə - dönə müraciət etmələri, böyük şairə məhəbbət və sevgilərinin bariz göstəricisidir.

Azərbaycan Respublikasının

Əməkdar rəssamı
Ülviyyə Həmzəyeva